به دلیل قرار گرفتن در مرز بین استانهای سرسبز شمالی و استانهای کویری مرکزی، جغرافیای منحصربهفردی دارد و تنها تا با طی مسیری کمتر از ۲۰کیلومتر، از کویر به کوه و جنگل میرسید و جاذبههای طبیعی و تاریخی، این استان از لحاظ علمی و سیاسی نیز حرف برای گفتن زیاد دارد. سمنان از آغاز سالهای دهه پنجاه خورشیدی تا امروز مرکز فضایی ایران بوده است و دو پایگاه مهم صنایع هوافضای ایران در این استان قرار دارد. این استان علاوه بر رئیسجمهور موطن چهرههای ادبی، هنرمندان و ورزشکاران زیادی مانند علی معلم دامغانی، محسن تنابنده، علی اصحابی، علیرضا منصوریان است.
مرکز استان سمنان، شهر سمنان است. این شهر جاذبههای گردشگری و طبیعی بسیاری دارد. سمنان شهری کویری است اما کوچهباغهای طبیعی که در مرکز شهر سمنان قرار دارند، از جاذبههای خیرهکنندهی این شهر کویری و زیبا هستند. درست در قلب شهر و در میان باغهای انجیر و توت و انار و… کوچهباغهایی با دیوارهای کاهگلی و نهرهای جاری آب، این منطقه از شهر را به نگینی درخشان در قلب کویر تبدیل میکند.
از جاذبه های دیدنی شهر سمنان خانههای قدیمی آن هستند که بیش از ۱۰۰ سال قدمت دارند. با رونق تجارت در سمنان به ویژه در دوران قاجار در این شهر محلههای جدیدی شکل گرفتند که افراد ثروتمند در آنها خانههایی زیبا و دیدنی ساختند که در حال حاضر این خانهها به مجموعهای از خانه های تاریخی شهر بدل شدهاند.
بنای تاریخی متعلق به یکی از تجار بهنام دوران قاجاریه بوده است و در خیابان طالقانی سمنان نزدیک بازار این شهر قرار دارد و امروزه محل ادارهی میراث فرهنگی سمنان است. این بنا سه بخش اصلی دارد که هرکدام نیز درب ورودی مخصوص خود را دارند: اندرونی که محل زندگی اهل خانه بوده، بیرونی که مختص پذیرایی مهمانان بوده و جانبی که محل اقامت و کار خدمهی خانه بوده است. این عمارت زیبا دارای حوضخانه، تالارهای زمستاننشین و تابستاننشین، مطبخ مرکزی، اصطبل، حیاط مرکزی و گود باغچه است و بادگیر بلند تالار تابستاننشین از ویژگیهای منحصربهفرد آن است.…..
این بنا نیز مربوط به دوران قاجار است و در محلهی اسفنجان سمنان قرار دارد. این عمارت محل زندگی خان محلهی اسفنجان سمنان بوده که آب شرب محله را نیز تامین میکرده است. محلهی اسفنجان با مرکزیت تکیه پهنه، با قدمت بیش از سه هزار سال، بناهایی چون مسجد امام، مسجد جامع، بازار، حمام پهنه و تکیه پهنه را در خود جای داده است.
یکی از بناهای زیبا و تاریخی در استان سمنان و متعلق به دورهی قاجاریه است. تیمچه پهنه دارای سه طبقه است که امروزه نیز همچنان کاربری تجاری دارد و برای خرید نیز مناسب است. تیمچه پهنه در جوار مسجد امام و تکیه پهنه سمنان قرار دارد. در طبقهی همکف آن حوضچه زیبایی نیز قرار دارد.
از بناهای تاریخی سمنان است که پس از مرمت و بازسازی امروزه به صورت موزه فعالیت میکند. این بنا در سال ۸۵۶ هجری قمری در دوران تیموری ساخته شده است. این بنا در سال ۱۳۷۶ بازسازی و مرمت شده و کاربری موزه پیدا کرده است. گرمابه پهنه در بخش مرکزی شهر سمنان و در کنار مجموعهی مسجد جامع، مسجد امام، تیمچهی پهنه و راستهی بازار قرار دارد.
این ارگ تزئینات آجرکاری و کاشیکاری زیبایی دارد و در میدان ارگ سمنان واقع شده است. بنای دروازهی ارگ سمنان در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده و در آن زمان ارگ دولتی و مقر حکومتی سمنان بوده است.
این پارک محل خوبی برای تفریح، پیکنیک و استراحت خانوادگی است، با مساحت ۸۰هکتار در ورودی غربی سمنان قرار دارد.
شهر مجن در غرب شاهرود و در منطقهای کوهستانی قرار دارد. تنگه معروف داستان در فاصلهی ۱۰کیلومتری مجن از جاذبههای طبیعی شهرستان شاهرود است. مجن در شیب دامنه البرز معماری شبیه ماسوله دارد و بام هر خانه حیاط خانهای دیگر است. مجن را نگین سرخ نیز مینامند زیرا خاک زمین و ارتفاعات آن سرخرنگ است. زنان مجنی همهساله طبق رسمی قدیمی با دوغابی از گل قرمز نمای خانههای کاه گلیشان را رنگ میکنند.
در منطقهی کالپوش از جاذبههای طبیعی شاهرود است که از بیستم اردیبهشت تا پایان خرداد گلهای شقایق جلوهی زیبایی به آن میبخشد و گردشگران زیادی را جذب میکند. همهساله جشنوارهی دشت شقایق و کشتی محلی در منطقهی کالپوش برپا میشود. در ماههای مرداد و شهریور نیز گلهای آفتابگردان به گل مینشینند و زیبایی این منطقه را دوچندان میکنند.
دامغان شهری کهن و تاریخی که به آن صد دروازه هم می گفتند ، که قدمت آن به دوران تمدن پارت میرسد و روزگاری پایتخت اشکانیان بوده است.
تاریخانه به معنای خدایخانه یا خانه خدا است. این مسجد قبل از حمله اعراب آتشکده بوده و در قرن دوم هجری به مسجد تبدیل شده است. این مسجد نمونه زیبا و کاملی از مساجد قرنهای اولیهی اسلام است و سبک معماری منحصربه فردی دارد.
یک منطقهی عالی برای تفریح و استراحت در طبیعت است. سد شهید شاهچراغی از مناطق نمونهی گردشگری استان و در ۱۲ کیلومتری دامغان، و در مسیر چشمهعلی قرار دارد.
در سی کیلومتری شمال دامغان بین روستاهای آستانه و کلاته رودبار، باغ و عمارتی زیبا به نام چشمهعلی قرار دارد که در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. عمارتی زیبا و باشکوه در میان رودخانه قرار گرفته و درختان بید و صنوبر، درختان میوه، گیاهان دارویی و ارتفاعات کوهستانی آن را در بر گرفتهاند.
که از روستاهای تاریخی و کویری ایران است، برج پیر علمدار که یکی از چشمگیرترین نمونههای معماری آرامگاهی است، تپه حصار که یکی از مهمترین محوطه های باستانی فلات ایران است، دریاچه نمک حاج علیقلی، آتشکدهی دروار، گنبد زنگوله، کاروانسرای قوشه، پیر خوشتر و تنگه زندان از دیدنیهای دیگر دامغان هستند
غذای هر منطقه متاثر از آبوهوا، کشاورزی و سبک زندگی آن منطقه هستند وسمنان هم ازا ین قاعده مستثنی نیست. مردمان مناطق کویری از انواع آش، انواع نان، گوشت قرمز و غذاهای پرادویه و انرژی لذت میبرند. اهالی استان سمنان علاوه بر این ترکیب غذایی، برنج نیز زیاد استفاده میکنند. شوری و ترشی هم حاضران همیشهی سفره مردم این استان هستند. ترشی یا بورانی متکا همیشه کنار غذا سرو میشود! البته متکا نوعی گیاه بومی منطقه سمنان است که در تابستان و بهار رشد میکند.
معروف ترین غذای سمنان سبزیپلو است اما با آن ترکیب سبزیپلو با ماهی که میشناسیم تفاوت زیادی دارد. در این غذا ۱۰ نوع سبزی و صیفیجات ریخته میشود و حتی بادمجان، سیبزمینی و گوجه فرنگی هم در آن میریزند. تاک پلو شاهرود، مانیپلو دامغان، تهچین گرمسار، خلالپلو و خورشت هویج و پسته از غذاهای لذیذ دیگر این استان هستند.
نان پیچو، نان فطیر، نان سلم، نان روغنی، نان سرقلیفی، دادچه، نان ماستی و بخسمات از انواع نانهای گوناگون این استان هستند. یخنی، جوش بره و کلهجوش نیز از آشهای محلی استان سمنان هستند.از خوراکیها نان محلی و آجیل و خشکبار بهترین سوغاتیهای استان سمنان هستند. از شیرمال پزیهای زیادی که در شهر سمنان وجود دارند میتوانید نان محلی بخرید. میتوانید انواع برگه و مغزها را به سوغات ببرید. وشینه نوعی پارچه سمنانی ، سفال و سرامیک ، پسته دامغان، انگور شاهرود، انار گرمسار، گردو و آلوی شهمیرزاد و انجیر سمنان از معروفترین سوغاتی های این استان هستند.
در ۳۰ کیلومتری سمنان و ۷۸کیلومتری غرب دامغان به گردنه آهوان میرسید. اطراف این گردنه چند روستای کوه پایهای قرار دارد که کلاته نام گرفته باغها، کشتزاراها و استخرهای آبیاری کلاته تماشایی است. دو کاروانسرای «رباط سنگی انوشیروانی» و «کاروانسرای شاهعباسی» از دیدنیهای تاریخی این منطقهاند.
در جنوب غربی استان سمنان منطقهای وجود دارد که خاک رس زمین را فرا گرفته و به همین دلیل به آن منطقه کوه سرخ میگویند. این منطقه به لحاظ گوناگونی دورههای زمینشناسی نیز در ایران بینظیر است. در بستر این کویر رودخانهی شوراب جریان دارد. در کنارههای رودخانه لایهی ضخیمی از نمک، سطحی صاف و صیقلی و سفید رنگ ایجاد کرده که بسیار نرم است. از رودخانه شوراب به بعد دیگر امکان خودروسواری وجود ندارد و پیاده روی در کویر ازاین نقطه آغاز میشود. کوه سرخ در جنوب این کویر قرار دارد. صخرهای در این کوه به شکل یک عقاب در آمده است و اگر از بالا به آن نگاه کنید، به شکل عقابی است که بالهای خود را صورت نیمهباز کرده است. این صخره بر اثر فرسایش باد به این شکل درآمده و هیچ دخالت انسانی در پیدایش شکل آن صورت نگرفته است.
در ۲۱ کیلومتری شمال غرب سمنان و ۱۸ کیلومتری غرب شهرستان مهدی شهر چشمه آبگرمی وجود دارد که اهالی منطقه و مسافران برای استفادهی درمانی و استراحت به این منطقه کوهستانی و دنج میآیند. چند استخر کمعمق در این منطقه و در محل آبگرمها ساخته شده و نوع آب آن گوگردی است.
در ۸۰ کیلومتری شمال شرق سمنان در مسیر راه شهمیرزاد به فولادمحله در شهرستان مهدی شهر و دامنه جنوبی سلسلهجبال البرز واقع شده است. این منطقه بخشی از منطقه حفاظت شده است و به دلیل آبوهوای خنک بهویژه در تابستان گردشگران زیادی را جذب میکند.
در شمال سمنان به خاطر جاذبه های فراوان طبیعی در تابستان ، زمستان و آب وهوای معتدل، طبیعت سبز در کنار کوهستان و بناهای تاریخی مانند شیرقلعه، قلعه شیخی و دژوهل شهمیرزاد را به جاذبه گردشگری مهم در استان سمناناست. بزرگترین باغ گردوی جهان با وسعت ۷۰۰ هکتار در شهمیرزاد قرار دارد و برخی از محصولات این منطقه مانند گردو و آلوی آن شهرت بین المللی دارند.
در مسیر تهران به مشهد، شهرستان گرمسار در ورودی استان سمنان و قبل از شهر سمنان قرار دارد. گرمسار ملقب به خورشید تابان و آغاز محدودهی حفاظتشده زیستگاه یوزپلنگ ایرانی است. از جاذبههای تاریخی مهم استان سمنان جاده سنگفرش گرمسار است که متعلق به دوران جاده ابریشم است.
منطقه سیاه کوه و پارک ملی کویر از قدیمیترین مناطق تحت حفاظت در ایران است که در جنوب گرمسار و حد فاصل کویر مرکزی ایران و دریاچه نمک واقع شده است. جاده سنگفرش یکی از شگفتانگیزترین آثار تاریخی این منطقه است. در گذشته این جاده امکان عبور کاروانها را از میان اراضی باتلاقی و شوره زارهای حاشیه دشت کویر فراهم میکرده است. بنای مشهور قصر بهرام یا کاروانسرای شاهعباسی، کاروانسرای عین الرشی، آبراه سنگی سیه کوه، بقایای ساختمان حرمسرا، کاروانسراهای سفیدآب و آبانبارقیلوقه از دیگر جاذبههای تاریخی این منطقهاند.
بنه کوه، رامه، بهورد و روستای قالیباف از جمله مناطقی در گرمسار هستند که جلوههای چشمنواز از مناظر طبیعی و تنوع حیات وحش دارند و بعضیشان در مناطق شکارممنوع قرار دارند.
از شهرهای زیبای استان سمنان است که در حد فاصل دو منطقهی جغرافیایی و آبوهوایی قرار دارد؛ آبوهوای مرطوب و پرباران در شمال، و منطقهی خشک کویری در جنوب. در شمال این شهر جاده توسک ستان از شمال این شهر به گرگان میرسد که جادهای کوهستانی و سرسبز و زیباست.
دومین شهر نمونه گردشگری استان سمنان است که ۶ کیلومتر با شاهرود فاصله دارد. مهمترین جاذبهی بسطام زادگاه و آرامگاه دو عارف بزرگ، بایزید بسطامی و آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی است وهر سال گردشگرانی از سراسر ایران و کشورهای مسلمان همسایه به این شهر تاریخی مذهبی میآیند.
در ۴۵ کیلومتری شمال شرق شاهرود از جنگلهای بکر و زیبای استان سمنان است. این جنگل ابر از جنگلهای هیرکانی کشور است و دلیل نام گذاری آن این است که فضای آن را پوششی از ابر فرا می گیرد. خنک بودن در فصل گرما، وجود چشمههای فراوان و پوشش جنگلی متنوع از ویژگیهای این جنگل است.جنگل اولنگ، جنگل دشت شاد، جنگل و آبشار نام نیک از دیگر جنگلهای این منطقهاند.
بعد از پناهگاه حیات وحش نایبندان، دومین منطقه بزرگ حفاظتشدهی سازمان محیط زیست کشور است. زیستگاه توران از پارک ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقهی حفاظتشده تشکیل شده است. این منطقه در قسمت جنوبی جادهی تهران-مشهد و در شمال شرقی دشت کویر قرار دارد و تنوع بالای گونههای گیاهی و جانوری این منطقه بالا و کمنظیر است. برخی از نادرترین گونهها مانند یوزپلنگ آسیایی، گورخر ایرانی و پرندگانی همچون زاغ بور و هوبره درا ین منطقه زندگی میکنند.