یک ورزش تیمی سوار بر اسب است. این یکی از قدیمی ترین ورزشهای تیمی شناخته شده جهان است. مفهوم بازی و انواع آن از قرن ششم قبل از میلاد تا قرن اول میلادی برمی گردد. این ورزش ناشی از بازی های سوارکاری است که توسط عشایر ایرانی و ترک انجام می شود. ایرانیان تقریباً از 2500 سال پیش تاکنون Chogan (چوگان) را به عنوان یک سرگرم کننده با اسب سواری بازی کرده اند. این یک بازی شگفت انگیز است که در طول تاریخ افراد زیادی را به خود جلب کرده است. چندین نفر از افراد شناخته شده تعدادی داستان و شعر برای چوگان گفته اند، فردوسی و رودکی هم از این بازی اسب سواری ایرانی در شعرهای خود نام برده اند
در طول این بازی ، سرگرم کننده با استفاده از سازهای موسیقی ، قطعات خاص را اجرا می کنند. چوگان بخشی از میراث فرهنگی نامحسوس ایران است
برای اولین بار ، چوگان در زمان هخامنشیان در ایران بازی کردنند. وقتی هخامنشیان مرزهای جغرافیایی خود را تا نقاط بسیار دورگسترش دادند ، این بازی باستانی ایران راه خود را به کشورهای دیگر نیز پیدا کرد.
قدمت آن به قرون قبل از مسیح باز می گردد كه در بین پادشاهان ، حاكمان ، افراد ثروتمند و كسانی كه می توانستند این ورزش را به عنوان یك ورزش سرگرم کننده انجام دهند، بسیار مشهور بود. آنها همچنین مسابقات اسب سواری را برگزار می کردند. یکی از فعالیتهای سرگرم کننده در بین پادشاه ها بازی چوگان بود.
البته آن زمان متفاوت بازی می شد. اسب سواری بیشتر یک تمرین نظامی و جنگی بود. بنابراین ، این سرگرمی شامل راهپیمایی به سبک نظامی اسب ها و پیاده روی اسب های جنگی بود. با گذشت زمان ، چوگان به سبک امروزی تغییر یافت.
در میان پادشاهان و بزرگان به بازی شاهان معروف است، نام چوگان از نام چوبی که در آن استفاده میشود برگرفته شدهاست، این بازی در ابتدا عنوانی نظامی و جنگی داشت و سوارکاران ایرانی در آن استعداد اسبهای جنگی خود را به نمایش میگذاشتند.
این بازی از حدود 600 قبل از میلاد در ایران شکل گرفت و در دوره هخامنشیان بازی میشده است. چوگان به هنگام کشور گشایی داریوش اول در هند، در آن سرزمین رواج یافت. همچنین در دوره ساسانیان بخشی از فرهنگ بازیهای این دوره بوده است.
رودکی اولین شاعری است که پس از اسلام از چوگان صحبت میکند و فردوسی نیز به کرات از آن نام میبرد. فردوسی قصهٔ چوگان بازی سیاوش و افراسیاب را به نظم درمیآورد و در جای دیگری میگوید:
همه کودکان را به میدان فرست برای دیدن گوی و چوگان فرست
سعدی، حافظ، ناصرخسرو و مولانا هم به چوگان اشاره کردهاند.
مغولان پس از حمله به ایران و در زمانی که با فرهنگ و هنر ایران آشنا میشوند چوگان بازی را نیز یاد گرفته و در سراسر امپراطوری وسیع خود رواج میدهند. میتوان گفت که گرایش کشورهای شرق آسیا به چوگان به همین دلیل است. از این دوره بهعنوان جدّیترین برهه خروج چوگان از ایران یاد میشود.چوگان در دوره صفویه به شکوفایی رسید.
شاه عباس چوگان باز بوده است و حتی پیش از اینکه به اصفهان بیاید در قزوین که پایتخت ایران بوده چوگان بازی میکرده است. همچنین میدان نقش جهان اصفهان برای چوگان بازی بنا نهاده شده بود. اروپاییان در زمان صفویان و در زمان استعمار خود در هند، با این بازی آشنا شدند و افسران انگلیسی نیز به طور حرفهای چوگان را در باشگاه کلکته آموخته و با خود با انگلیس بردند. بعدها نیز ورزشهایی از قبیل گلف و هاکی پدید آوردند که دستههای استفاده شده در این بازیها به همان چوب چوگان برمیگردد. در سال 1860(میلادی) چوگان در انگلیس متداول میشود. سپس از این کشور بازی به آمریکای جنوبی میرود و به شدت رواج مییابد چنانکه اکنون چوگان در آمریکای جنوبی از همه جای دنیا بیشتر بازی میشود و طرفداران بسیاری نیز دارد.
این ورزش در ایران پس از صفویان کم کم رو به فراموشی رفت. البته در زمان پهلوی، در ارتباط با اروپاییان، چوگان دوباره مورد توجه قرار گرفت، ولی مانند گذشته رواج نیافت. امروزه سعی میشود توجه بیشتری به این ورزش نشان داده شود. همچنین اقداماتی برای تاُسیس زمینهایی سرپوشیده برای زنان انجام شدهاست.
چوگان بازی بیانگیزهای نبوده است و کاملا یک بازی استراتژیک است که آمادگی سوار و اسب را با هم نیاز داشته است. سوار و اسب در بازی چوگان مشق رزم میکرده اند. اسب وقتی مقابل مانعی قرار میگیرد، فرار میکند اما اسب چوگان به سمت مانع رفته و خود را در شرایطی قرار میدهد که سوار، چوگان بزند. اسبی که خود با شرایط چوگان باز در میدان تطبیق میدهد براحتی در میدان جنگ نیز حضور مییابد.
اصول اولیه
چوگان را با عناوین مختلف از جمله "ورزش پادشاهان" یا "پادشاه ورزش ها" می شناسند، اما برای اینکه بتوانید چوگان بازی کنید نیازی نیست حتما پادشاه باشید. امکانات مورد نیاز چوگان چندان دور از دسترس نیست و به همین دلیل در سالیان اخیر این ورزش عمومیت یافته است. مهارت در این بازی مستلزم ترکیب توانایی های فیزیکی فرد و زبردستی در سوارکاری است. تاکتیک های این بازی به فوتبال و هاکی شباهت بسیاری دارد. سرعت، دقت، قوای جسمی و تیزبینی، لازمه موفقیت در مسابقات چوگان است.
مشخصههای زمین چوگان
طول و عرض زمین چوگان به ترتیب 274و 145متر است (البته در کشور ایالات متحده آمریکا و آرژانتین این ابعاد کمی از استاندارد رایج بزرگتر میباشد). طول دروازه نیز 7 متر میباشد.
زمين چوگان و مدت زمان مسابقه
یک بازی چوگان به 6 دوره زمانی (چوکه) که هر کدام 7 دقیقه میباشد تقسیم میشود. البته این استاندارد مربوط به کشور انگلستان میباشد ولی در آرژانتین و آمریکا این مدت زمانی به هشت قسمت تقسیم شده و بین هر چوکه استراحتی معادل3 دقیقه و بین دو نیمه 5 دقیقه در نظر گرفته میشود.
اسبهای چوگان
در ورزش چوگان معمولاً از اسبهای کوتاه قد استفاده میشود، بدین منظور پونیها از جایگاه ویژهای برخوردارند. در یک بازی معمولاً از یک اسب حداکثر در دو چوکه استفاده میشود، البته باید بین آنها یک چوکه استراحت به اسب داده شود
وسائل ضروری اسب در حین مسابقه چوگان
بانداژ برای حفاظت چهار ساق اسب به منظور عدم برخورد ضربات توپ و یا چوب چوگان به ساقها
انتخاب افسار (دهنه، لگام) مناسب جهت کنترل هرچه بهتر اسب در حین مسابقه
وسائل ضروری سوارکار
کلاه ایمنی مخصوص چوگان
دستکش
شلاق چوگان که اندازه آن تقریباً معادل 106سانتیمتر میباشد و علت آن نیز سهولت استفاده از آن حین مسابقهاست.
چکمه سوارکاری بدون بند
زانوبند
اندازه چوب چوگان و توپ
چوب چوگان دارای طولی معادل 129سانتیمتر میباشد که انتهای آن به صورت استوانهای است. معمولاً برای ساخت آن از چوب بامبو یا چوبهای سبک و مقاومی همچون چوب درخت خرمالو استفاده میشود. قطر توپ حدود نیز 25/8 سانتیمتر است و در حدود141-127گرم وزن دارد، جنس توپ از چوب بید و یا بامبو میباشد. البته در بازیهای تمرینی از نوع پلاستیکی و فومی آن هم استفاده میشود.
اسب سواران باید دارای کلاه ایمنی مخصوص ، دستکش ، شلاق ، چکمه های سواری ، لنت زانو ، لنت آرنج و لباس چوگان باشند.
قرار است بازیکنان به عنوان سوارکاران اسب بسیار قابل توجه باشند. هر بازیکن یک بازارچه چوبی دستگیره مخصوص را نگه می دارد که با آن سعی می کند توپ را در طول بازی هدایت کند. این ملت به طول 129 سانتی متر و به قطعه دیگری ، 20-25 سانتی متر ، عمود بر آن متصل شده است. چوب چوگان چوگان معمولاً از بامبو ساخته شده است.
توپ چوگان سخت و کمی بزرگتر از توپ تنیس است. "Gooy" نامیده می شود. قطر آن تقریباً 25 سانتی متر و وزن آن حدود 140 گرم است
برخی از مهمترین لوازم
ابعاد میدان چوگان: 274 متر در 145 متر
طول ارسال هدف: 7 متر
تعداد بازیکنان در هر تیم: 4 بازیکن
شماره 1 فردی متمایل به تخلف است که باید سعی کند در مقابل تیم دیگر گل بزند.
شماره 2 هم جنبه گرا و هم دفاع محور است که باید هر دو نقش را بازی کند.
شماره 3 رهبر تاکتیکی که فرصت ها را ایجاد و پرونده های دفاعی را به یک جرم تغییر می دهد.
شماره 4 دروازه بان است که بازیکن اصلی دفاع است.
هدف این بازی فرستادن توپ در دروازهٔ حریف میباشد. هنگامی که توپ از پشت دروازه خارج میشود، پرتاب توپ به تیم مورد حمله قرار گرفته تعلق میگیرد، مگر این که خود این تیم باعث خارج شدن آن شده باشد. در این صورت به تیم مقابل یک پرتاب آزاد (از 84 متری محل خروج) تعلق میگیرد. پس از هر گل، دو تیم زمین خود را تعویض میکنند و داور توپ را در مرکز زمین قرار میدهد. در صورتی که دو تیم برابر شوند، وقت اضافی به آنها تعلق میگیرد و اولین تیمی که گل بزند برنده اعلام میشود. هنگامی که بازیکنی به سمت جهتی که توپ در آن پرتاب شدهاست میتازد، تقدم با اوست در صورتی که (و تنها در این صورت) که توپ در سمت راست او باشد. در این صورت هیچ بازکنی اجازه ندارد راه او را سد کند، مگر آن که در فاصلهٔ معقولی قرار گیرد که هیچ جای خطر نباشد.
خطاهای ورزش
قطع مسیر سوارکاری که در طول مسیر خود در حال زدن توپ است و با این کار، انداختن جان او در مخاطره
ضربه زدن از جهت مخالف از سمت چپ
سوارکاری و یا زدن ضربه به شکلی که برای سایر سوارکارها خطرناک باشد
انواع جریمههای بازی چوگان
احتساب یک گل برای تیم مقابل درصورت برخورد خطرناک و یا خطای عمد در نزدیکی دروازه.
زدن یک ضربه آزاد از فاصله 27متری در جهت مخالف دروازه، و قرار گرفتن مدافعین در پشت خط دروازه. مدافعین تنها زمانی اجازهٔ دخالت دارند که ضربه زده شود.
زدن یک ضربه آزاد از فاصله 36متری با همان شرایط.
زدن یک ضربه آزاد از فاصله 54متری به طوری که هیچ مدافعی تا فاصله 27متری نقطه زدن توپ قرارداشته باشد.
زدن یک ضربه آزاد از وسط زمین بدون وجود قانونی مانند آفساید مانند فوتبال
زدن یک ضربه آزاد از محل وقوع خطا. در این شرایط هیچ مدافعی نباید تا فاصله 27متری از نقطه زدن ضربه قرار داشته باشد.
کورنر مانند فوتبال وجود ندارد ولی حرکتی مشابه به شکل زیر انجام میگیرد: یک ضربه آزاد از فاصله 54متری دروازه به این شرط که مدافعین در فاصله 27متری از زدن ضربه قرارداشته باشند.
داوری در چوگان
بازی چوگان توسط دو سر داور و یک داور قضاوت میشود. سرداوران برای اینکه در کم و کیف بازی قرار داشته باشند سوار بر اسب میباشند. در صورت توافق بین کاپیتانهای دو تیم میتوان قضاوت را به دو سرداور واگذار کرد ولی در صورت عدم توافق بین آن دو، تصمیم گیری حکم قطعی به عهده داور سوم است.
شروع مسابقه چوگان
در ابتدای شروع مسابقه، هر دو تیم در میانه زمین و پشت خط میانی صف آرایی کرده و چیدمان مخصوص به خود را میگیرند. سپس داور توپ را از فاصله 6/4متری به میان آنها پرتاب میکند و بازی با تصاحب توپ از طرف یکی از دو تیم شروع میشود.
توقف بازی
توقف مسابقه چوگان در شرایط معمولی فقط در زمان پایان یک چوکه، جهت استراحت و تعویض اسبها صورت میگیرد، ولی اگر در میان یک چوکه یکی از اتفاقات زیر رخ دهد داور میتواند دستور توقف بازی را صادر نماید:
زمین خوردن یکی از اسبها در حین مسابقه
مصدوم شدن یک اسب بر اثر سانحه و یا اتفاقی غیر منتظره برای یکی از اسبها در صورت زمین خوردن سوار کار از اسب به طوری که اتفاق جدی برای سوارکار رخ نداده باشد، بازی همچنان ادامه خواهد داشت
نحوه ثبت امتیازات
زمانی یک امتیاز برای تیمی ثبت میشود که توپ از خط دروازه آشکارا بگذرد و داور صحت آن را تصدیق نماید. در صورتی که توپ به قسمت فوقانی دروازه برخورد کند ثبت امتیاز مشروط به تاُیید داور است.
وضعیت چوگان در ایران امروز
از آنجا که Chogan یک بازی گران است ، در ایران خیلی محبوب نیست ، اما یک فدراسیون چوگان ایران وجود دارد که این ورزش را ارتقا داده است. بنابراین ، مسئولان ورزشی به آن توجه بیشتری می کنند و امیدوارم که در بین همه بازی های ایران محبوبیت بیشتری پیدا کند
اما چوگان به عنوان میراث فرهنگی جهانی ایرانیان شناخته شده است و همه ایرانیان به آن افتخار می کنند. دانش آموزان در مورد آن به زبان فارسی می خوانند و از آن در هنرهای مختلف به ویژه نقاشی استفاده میکنند و یا نقاشی می کشند.