خدابنده شهری در استان زنجان ، 88 کیلومتری شهر زنجان ، مرکز استان است. خدابنده از بلندترین مناطق زنجان است که ارتفاع بعضی از قسمتها به بیش از 2000 متر می رسد.
این شهر در سال 1348 هجری شمسی شکل گرفت و در حال حاضر شامل چهار شهرستان ، هفت شهر و هشت دهستان است. طبق سرشماری سال 1390 ، جمعیت آن 169553 نفر است. مردم در این شهر به زبان ترکی صحبت می کنند و مذهب آنها شیعه است.
شرایط آب و هوایی خدابنده کاملا نیمه مرطوب و بسیار سرد است. اما با توجه به تفاوت ارتفاع مناطق مختلف شهر و وجود فراز و نشیب ها ، هوا در همه قسمت ها مساوی نیست.
سوجاس و سهرورد از قدیمی ترین شهرهای استان هستند که در کتاب های تاریخ و برنامه های سفر به آنها اشاره شده است. سجاس از جاذبه های گردشگری شهرستان خدابنده است که مراتع سرسبز ، چشمه های زیبا و رودخانه روان سجارود در آن قرار داده شده است. سد گلابار نیز در این شهر قرار دارد.
خدابنده قدمت تاريخ و تمدن آن به هزاره چهارم و پنجم پیش از ميلاد می رسد. این منطقه از جاذبه های طبیعی و تاریخی زیادی برخوردار است. دو منطقه تاریخی سهرورد و سجاس که در محدوده اين شهرستان قرار گرفته اند، آثار تاریخی ارزشمندی را در خود جای داده اند. شهرستان خدابنده به لحاظ پیشینه تاریخی و دیرینگی بعد ازشهرستان های زنجان و ابهر، از اهمیت زيادی برخوردار است.
روستاهای گرماب، قلابر و سجاس از جمله آبادی های قدیمی و مناطق تاریخی و ارزشمند استان به شمار می آیند که جزو کانون های دیرینه زیستی استان به شمار آمده و در محدوده شهرستان خدابنده قرار گرفته اند. چشمه آبگرم در روستای گرماب و غار تاریخی و منحصر به فرد کتله خور که 100 متر ابتدایی آن محل زندگی انسان های نخستين تشخیص داده شده، به همراه بقعه تاریخی و زیبای قیدار نبی و آرامگاه تاریخی سلاطین مغول از جمله ارزش ها و جاذبه های جهانگردی شهرستان خدابنده هستند
تعداد جمعیت در روستاهای بخش مرکزی و سجاسرود نسبت به بخشهای بزینهرود و افشار بیشتر است و عامل مهم این امر منابع آبی به ویژه رودخانه ها هستند(سجاسرود - خرارود). زبان رایج و نوع گویش مردم ترکی و مذهب آنها شیعهاثنی عشری است. شهرستان خدابنده دومین شهرستان از نظر وسعت و جمعیت در استان زنجان به شمار میرود. از لحاظ جمعیت شهری رتبه چهارم، از لحاظ جمعیت روستایی رتبه اول و از لحاظ متوسط نرخ رشد سالانه جمعیت رتبه سوم را در سطح استان دارا میباشد.
مسجد مرکزی ، گورستان تاریخی شهدای سوجاس و مزار حضرت قیدار نبی از دیگر جاذبه های این شهر است. این بنا آرامگاه قیدار ، فرزند پیامبر اسماعیل و نوه ابراهیم پیامبر است که در قرن 8 هجری قمری ساخته شده است. دو کتیبه سنگی در این بنا وجود دارد و شش جلد از یک قرآن تاریخی از دیگر خصوصیات فرهنگی این مقبره است.
روستای گرماب
اين روستا كه از توابع شهرستان خدابنده است در 60 كيلومتری جنوب غربی قيدار قرار دارد. آب وهوای روستای گرماب ،سرد وخشک است.
رودخانه شورچايی از يک كيلومتری شرق آن ميگذرد و به قزل اوزن ميريزد. چشمههای آبگرم روستا جلوهای جذاب به منطقه دادهاند. اطراف روستا را كوههای ساقيزداغی و قاپلاغ داغی در بر گرفتهاند. غار كتله خور، مهمترين اثر تاريخی اين روستاست.
روستای سجاس
اين روستا در 17 كيلومتری شمال غربی قيدار واقع شده و رودخانه سجاس رود از ميان آن میگذرد و آب و هوای سرد و خشک دارد. مسجد جامع قديمی ، مقبره امام زاده ابراهيم و بنای حسينيه از آثارديدنی و جالب توجه روستا است. مکان های دیدنی و تاریخی غار کتله خور، چشمه های آب گرم روستای گرماب و منطقه ییلاقی گرماب از جمله مهم ترین جاذبه های طبیعی شهرستان خدابنده هستند.
مسجد جامع سجاس، مسجد جامع قیدار، بنای تاريخی چلبی اوغلی، بقعه قيدار نبی، آرامگاه ارغون خان، منطقه تاریخی سجاس از جمله مکان های تاریخی و دیدنی شهرستان خدابنده هستند. نام این منطقه به جهت حکومت سلطان محمد خدابنده در نزدیکی این منطقه به نام خدابنده معروف شده است. مركز شهرستان خدابنده، قيدار نام دارد و بر اساس گفته اهالی از نام حضرت قيدار بن اسماعيل بن ابراهيم گرفته شده است.
پیشینه تاریخی این شهر به قرن هفتم هجری قمری باز می گردد ولی پيشينه و تاريخ تمدن منطقه خدابنده به طور کلی به هزاره چهارم و پنجم پیش از ميلاد می رسد. دو منطقه تاریخی سهرورد و سجاس در محدوده شهرستان خدابنده قرار گرفته اند كه ضمن برخورداری از آثار تاریخی ارزشمند، دانشمندان و بزرگان زیادی را نیز پرورش داده اند.
مسجد جامع سجاس
از آثار برجسته استان زنجان است که در 12 کیلومتری شمال غربی شهرستان خدابنده در شهر سجاس از توابع بخش سجاس رود قرار دارد. این مسجد به سبک مساجد شبستانی بنا شده است. آثار قوس های فرو ریخته در جرز شمالی نشان میدهد که این بنا با ملحقات و افزودههای دیگری با شبستان موجود، مجموعه کاملتری را تشکیل میداده است.
این مسجد از نظر گچبری و کتیبهها بسیار ارزنده و قابل توجه است. چهار کتیبه در این بنا به چشم میخورد. ابتدا کتیبه به خط نسخ ابتدایی گچبری گردیده و احتمالا همزمان با احداث بنا بوده است. کتیبه فیلپوشها با خط ثلث زیبا نوشته شده است. این کتیبه با توجه به سبک نگارش، احتمال دارد که متعلق به دوران ایلخانیان باشد.
زیر فیل پوشها کتیبه بسیار ارزندهای به عرض حداقل 50 سانتیمتر در گرداگرد مسجد نوشته شده که متن آن سوره تبارک است. این کتیبه با دو خط موازی در بالا و پایین محدود شده و بالای خطوط، کتیبه کوچک دیگری به خط کوفی اوایل قرن پنجم نوشته شده است.
متن کتیبه به خط نسخ خوانا نوشته شده و با گچبریهای بسیار زیبا و طرحهای اسلیمی پرکار مزین گردیده است. محراب مسجد سجاس با گچبریهای ارزنده متشکل از طرحهای اسلیمی و گیاهی طراحی و اجرا شدهاند.
کتله خور
غار کتله خور در حوالی شهر گرماب از مشهورترین جاذبه های طبیعی گردشگری شهرستان خدابنده و یکی از جذاب ترین غارهای ایران است. این غار خورشید نیز نامیده می شود که 120،000،000 سال پیش تشکیل شده است.
اولین کاوش علمی در این غار در سال 65 زمانی انجام شد که گروهی از غارنوردان باتجربه استان همدان از این مکان بازدید کردند.در قسمتهایی از مناطق غربی ایران به کوههای کم ارتفاع کتله میگویند
غار در یکی از کوهها قرار گرفته کتله خور میگویند. جدای از زیبایی منحصر به فرد این غار و قدمت طولانی که برخی آن را به دوران ژوراسیک پیوند میدهند، کتله خور توانسته لقب طولانی ترین غار افقی خاورمیانه را به خود اختصاص دهد.
ورودی غار یک دهلیز 4000 متری بوده با سقفی کوتاه و فاقد غار سنگ و چند دهلیز فرعی، پس از دهلیز فرعی یک دالان وسیع 950 متری با سربالاییهایی به ارتفاع 2 متر و گودالهای خشک قرار دارد که با دو شاخه 50 متری ادامه پیدا میکند.
در حال حاضر این غار به سه قسمت ورزشی ، تفریحی و فرهنگی تقسیم شده است. بخش ورزش به غارنوردان و کوهنوردان اختصاص دارد. در قسمت دوم ، حدود دو کیلومتر مسیر برای بازدید عموم طراحی شده است. و سرانجام ، رویدادهای مختلفی در بخش فرهنگی برگزار می شود.
غار زرین
یکی دیگر از غارهای ویژه شهرستان خدابنده در حوالی روستای زرین رود است. این غار اخیراً کشف شده است.
صنایع دستی شهرستان خدابنده
قالی بافی از اصلی ترین صنایع دستی این شهر است. فرش افشار که در منطقه افشار این شهرستان تولید می شود شهرت جهانی داشته و به عنوان یک محصول صادراتی در نمایشگاه های خارج از کشور عرضه می شود. ایجاد شرکت های تعاونی فرش و ایجاد مجتمع های قالیبافی با هدف تبدیل فرش های خرسک به فرش های نساجی که جنبه صادراتی و ارز آوری دارد، در رشد و شکوفائی اقتصاد منطقه مؤثر خواهد بود. شرکت های تعاونی فرش در بخش های مرکزی و افشار به مرکزیت قیدار و گرماب جهت تحت پوشش قرار دادن بافندگان روستایی و همچنین اعطای تسهیلات بانکی، ایجاد شده است.
خصوصیات فرهنگی، اجتماعی
این شهرستان دارای پیشینه علمی، فرهنگی و خاستگاه اندیشمندان و حکیمانی چون شیخ شهابالدین سهروردی، ملاقربانعلی ارقینی از مفاخر شیعیان و مسلمانان، رکن الدین سجاسی (از اساتید شمس تبریزی) و زهراوی کرسفی بوده است. در دوران مبارزه با رژیم ستمشاهی نیز دلاورمردانی چون شهید مظفر ذوالقدر کرسفی از یاران فداکار شهید نواب صفوی از این شهرستان برخاستهاند.
بقعه حضرت قیدار نبی (ع)
بقعه متعلق قیدار ابن اسماعیل ابن ابراهیم (ع) از پیامبران الهی و بیست و پنجمین جد حضرت رسول اکرم (ص) است. در تاریخ یعقوبی آمده حضرت اسماعیل (ع) دوازده پسر داشت که بزرگترین آنها حضرت قیدار (ع) بود.
قیدار یعنی سیاه پوست، پسر دوم اسماعیل است. او پدر مشهور ترین قبایل عرب بود. فرزندان اسماعیل در جستجوی آب پراکنده شدهاند.مرقد حضرت قیدار در مجموعۀ تاریخی خدابنده در دره کوه قیدار قرار گرفته است.
این مجموعه بقعۀ قیدار نبی (ع) صحن و مسجد جامع خدابنده را تشکیل داده و از نظر قدمت تاریخی از قدیمیترین مناطق تاریخی میباشد. نخستین و قدیمیترین سند متعلق به سال 719 هجری قمری است و حکایت از تجدید بنای بقعه به دستور بلغان خاتون زن غازان خان ایلخانی دارد دومین کتیبه متعلق به سال 751 هجری قمری است و کیفیت احداث گنبد را بازگو میکند. مفاهیم و سبک گچبری های شبستان قابل مقایسه با کارهای دوران صفوی است.
بنابراین به روشنی میتوان گفت که این بقعه به دستور بلغان خاتون تجدید بنا شده سپس گنبد به دست استاد تیمورخان سلطانیهای احیاء و گچبری گردیده است. گنبد این بقعه در عین سادگی بسیار جالب و به سبک خاصی ساخته شده و از نوع گنبدهای زنگولهای میباشد.
بقه قیدار نبی از نظر اموال فرهنگی یکی از بقاع معتبر است که اموال موجود در آن به شرح ذیل میباشد:
کتیبهها: دو کتیبه سنگی در بقعه وجود دارد که یکی در ضلع جنوبی شبستان و دیگری در ضلع فضای نخستین نصب شده است.
ضریح: این بقعه دارای ضریح است که از چوب گردو ساخته شده و طول آن در حدود2 متر و عرض تقریبی 70/1 متر میباشد. نقوش در آن به روش حکاکی نشان داده شده و سطح جانبی این ضریح با استفاده از موتیفهای اسلیمی مزین شده و در قسمت فوقانی ضریح کتیبهای به خط نسخ نوشته شده است.
قرآن : یکی دیگر از اموال فرهنگی بقعه شش جلد جزوه قرآن مجید و قسمی از آیات سورۀ مبارکه نخل است. ابعاد خط 6× 15 سانتیمتر و نوع خط ثلث خفی بوده و کل آیات با خطی به رنگ قرمز محاط شده است. جلد جزوات چرمی و جنس کاغذ پاپیروس است. این قرآن توسط نویسنده نامعلومی نوشته شده و واقف آن مشهدی یوسف ساکن زنجان می باشد.
در این بقعه دو عدد سر علم نقرهای و تعدادی شمعدانی روسی از دوران نیکلا و دوران صفویه وجود دارد. همچنین سنگ قبر از جنس سنگهای تراورتن است که در طرفین آن کتیبهای زیبا به خط ثلث همراه با خطوط اسلیمی نوشته شده است.